merge -r 60814:60815

[mono.git] / mcs / class / I18N / West / Test / texts / polish-1250.txt

This text is copied from Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski
Authored under GFDL license: http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html

Jêzyk polski
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii.
Jump to: navigation, search

Jêzyk polski nale¿y wraz z jêzykami czeskim, s³owackim, pomorskim (którego dialekt kaszubski przez czê\9cæ polskich uczonych jest jeszcze czêsto traktowany jako dialekt jêzyka polskiego), dolno³u¿yckim, górno³u¿yckim oraz wymar³ym po³abskim do grupy jêzyków zachodnios³owiañskich, stanowi¹cych czê\9cæ rodziny jêzyków indoeuropejskich. Ocenia siê, ¿e jest on jêzykiem ojczystym oko³o 46 milionów ludzi na \9cwiecie, w tym g³ównie w Polsce oraz w\9cród Polaków za granic¹ (Polonia).
Polski
Obszar  Polska (38 mln) oraz Niemcy, Ukraina, Bia³oru\9c, Litwa, Rosja, Austria, Izrael, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i inne kraje
Liczba mówi¹cych        46 milionów
Ranking         25.
Klasyfikacja genetyczna         Jêzyki indoeuropejskie
*Jêzyki s³owiañskie
**Jêzyki zachodnios³owiañskie
***Jêzyk polski
Alfabet         ³aciñski
Status oficjalny
Jêzyk urzêdowy  Polska, jeden z urzêdowych w Unii Europejskiej
Regulowany przez        Rada Jêzyka Polskiego
Kody jêzyka
ISO 639-1       pl
ISO 639-2       pol
SIL     PQL
W Wikipedii
Patrz tak¿e: Jêzyk - Jêzyki \9cwiata
Wikipedia
Polska wersja jêzykowa Wikipedii


W Wikis³owniku: S³ownik jêzyka polskiego
Spis tre\9cci
[schowaj]

    * 1 Historia
          o 1.1 Zarys fonetyki historycznej
          o 1.2 Wp³ywy jêzyków obcych
    * 2 Dialekty
    * 3 Fonetyka
          o 3.1 Samog³oski nosowe
          o 3.2 Budowa sylab, d³ugo\9cæ samog³osek oraz miêkko\9cæ
          o 3.3 Akcent
    * 4 Gramatyka
          o 4.1 Czê\9cci mowy
          o 4.2 Liczby
          o 4.3 Rodzaje
          o 4.4 Przypadki
                + 4.4.1 Mianownik
                + 4.4.2 Dope³niacz
                + 4.4.3 Celownik
                + 4.4.4 Biernik
                + 4.4.5 Narzêdnik
                + 4.4.6 Miejscownik
                + 4.4.7 Wo³acz
          o 4.5 Czasownik
          o 4.6 Czasy
                + 4.6.1 Czas zaprzesz³y
                + 4.6.2 Czas przesz³y
                + 4.6.3 Czas tera\9fniejszy
                + 4.6.4 Czas przysz³y prosty
                + 4.6.5 Czas przysz³y z³o¿ony
          o 4.7 Przymiotnik
    * 5 Liczebnik
    * 6 Aktualnie zachodz¹ce zmiany
          o 6.1 Zmiany struktury dialektów
          o 6.2 Zmiany gramatyczne
          o 6.3 Zmiany leksykalne
          o 6.4 Zmiany fonetyczne
          o 6.5 Zmiany w postrzeganiu wulgaryzmów
    * 7 Zobacz te¿
          o 7.1 Linki zewnêtrzne

[Edytuj]

Historia
[Edytuj]

Zarys fonetyki historycznej

Jêzyk polski wywodzi siê z jêzyka praindoeuropejskiego. Do najwa¿niejszych wczesnych zmian nale¿y palatalizacja indoeuropejska. Dawne miêkkie k, kh, g, gh przesz³y w jêzykach satem, takich jak praba³tos³owiañski, w s i z, za\9c w jêzykach kentum, takich jak ³acina i jêzyki germañskie, w k i g. W jêzyku pras³owiañskim wszystkie sylaby zamkniête przesz³y w otwarte. Poci¹gnê³o to za sob¹ powstanie samog³osek nosowych i zró¿nicowanie d³ugo\9cci samog³osek. Ukszta³towa³a siê te¿ opozycja spó³g³osek miêkkich i twardych. W jêzyku polskim zg³oskotwórcze r i l przesz³y w pary samog³oska + r lub odpowiednio l. Nast¹pi³ te¿ zanik iloczasu, a wiele spó³g³osek miêkkich zosta³o utwardzonych, np. miêkkie r przesz³o w ¿ (zapis rz). Wiele spó³g³osek miêkkich traci miêkko\9cæ w wyg³osie (np. koñcowe miêkkie w w nazwach typu Wroc³aw, w przypadkach zale¿nych nadal jest miêkkie - we Wroc³awiu).
[Edytuj]

Wp³ywy jêzyków obcych

Wspó³czesny jêzyk polski wywodzi siê z dialektów u¿ywanych w Wielkopolsce i Ma³opolsce, w mniejszym stopniu na Mazowszu oraz z innych regionach. Na jêzyk polski wp³ywa³y inne jêzyki. Najwa¿niejszymi z nich by³y:

    * niemiecki
    * czeski
    * ³acina
    * w³oski
    * francuski
    * rosyjski
    * angielski

A tak¿e jêzyk ukraiñski za po\9crednictwem gwary kresowej.

Obecnie obserwowaæ mo¿na du¿y wp³yw jêzyka angielskiego na jêzyk polski.
[Edytuj]

Dialekty

W etnicznym jêzyku polskim wyró¿niamy:

    * jêzyk literacki (dialekt kulturalny)
    * dialekty ludowe
    * gwary miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznañska, gwara warszawska)
    * gwary \9crodowiskowe (np. grypsera)

Podstawowe dialekty jêzyka polskiego to:

    * \9cl¹ski (zobacz te¿: jêzyk \9cl¹ski, gwara \9cl¹ska)
    * wielkopolski
    * ma³opolski (zobacz te¿: gwara krakowska, gwara podhalañska, gwara s¹decka)
    * mazowiecki (zobacz te¿: gwara bia³ostocka)

Poza tymi podstawowymi dialektami istniej¹ tak¿e dialekty mieszane, szczególnie na ziemiach poniemieckich.
[Edytuj]

Fonetyka
[Edytuj]

Samog³oski nosowe

W jêzyku polskim wystêpuj¹ zachowane jeszcze z pras³owiañskiego samog³oski nosowe, które zanik³y w wiêkszo\9cci pozosta³ych jêzyków s³owiañskich (choæ mo¿na by³o resztkê ich znale\9fæ w dialektach macedoñskich i bu³garskich jeszcze w pocz¹tku minionego wieku). Samog³oski te to ¹ oraz ê. Jednak i w polskim zachodzi proces zaniku samog³osek nosowych. Samog³oski historycznie nosowe, w wielu kontekstach przechodz¹ w nienosowe, tak np.:
Zjawisko        Przyk³ad
Pisownia        Przewa¿aj¹ca wymowa
Zanik nosowo\9cci ê w wyg³osie    siê     sie
kobietê         kobiete
widzê   widze

Jednak samog³oski nosowe nie tylko zanikaj¹, ale te¿ tworz¹ siê tam, gdzie ich wcze\9cniej nie by³o, najczê\9cciej w pozycji przed /S/. Por. pisowniê nonsens i potoczn¹ wymowê n¹sês.
[Edytuj]

Budowa sylab, d³ugo\9cæ samog³osek oraz miêkko\9cæ

We wspó³czesnym jêzyku polskim jest tylko jedna d³ugo\9cæ samog³osek. Nie znaczy to, ¿e nie wypowiada siê czasem jej d³u¿ej lub krócej a jedynie ¿e nie ma to wp³ywu na znaczenie. Historycznie polski by³ jêzykiem o dominuj¹cej budowie sylab CV (zakoñczone samog³osk¹, tak jak we w³oskim i japoñskim) i by³y 3 d³ugo\9cci samog³osek: krótkie, normalne, d³ugie. Istnia³y dwie samog³oski krótkie (jery)- miêkka i twarda. Samog³oski te zanik³y, przy czym jednocze\9cnie nastêpowa³o wyd³u¿enie samog³oski poprzedzaj¹cej, a dwie sylaby typu CV zmienia³y siê w jedn¹ CVC. Samog³oski krótkie przechodzi³y przy wyd³u¿eniu w miêkkie lub twarde e. Przy zaniku miêkkiej samog³oski krótkiej, ostatnia spó³g³oska zachowywa³a miêkko\9cæ. Tak np: "D (krótka samog³oska miêkka) N (krótka samog³oska miêkka)" przechodzi³o w "D (normalne E) (miêkkie N)" (dzieñ), natomiast "D (krótka samog³oska miêkka) N (miêkkie A)" w "D N (miêkkie A)" (dnia). D³ugie samog³oski przesz³y w swoje krótkie odpowiedniki, przy czym nastêpowa³o podniesienie wymowy. Podwy¿szone a, e i o, przez pewien czas stanowi¹ce osobne d\9fwiêki, przesz³y w a i e i u. To ostatnie nadal jest zaznaczane ortograficznie przez ó, przez pewien czas zaznaczano te¿ odrêbnymi znakami podwy¿szone a i e. Samog³osek wysokich i oraz u oczywi\9ccie nie mo¿na by³o podwy¿szyæ.
[Edytuj]

Akcent

Akcent w jêzyku polskim ma charakter mieszany toniczno-dynamiczny. Nastêpuj¹ce trzy elementy tworz¹ akcent w wyrazie:

    * pocz¹tek wyrazu cechuje wysoki poziom intesywno\9cci,
    * podwy¿szenie tonu sylaby akcentowanej,
    * wzd³u¿enie samog³oski akcentowanej i os³abienie artylkulacji na koñcu wyrazu.

W wyrazach dwusylabowych (z akcentem na pierwszej sylabie) akcent ma charakter przede wszystkim dynamiczny, na ogó³ wystêpuje te¿ pewne wzd³u¿enie samog³oski (szczególnie je\9cli wyraz wymawiany jest w izolacji). Ró¿nice w wysoko\9cci tonu s¹ mniej regularne. Akcentowana sylaba przedostatnia w wyrazach ponad dwusylabowych ma wy¿szy ton ni¿ przynajmniej jedna z sylab j¹ otaczaj¹cych, równie¿ samog³oska akcentowana mo¿e ulec wzd³u¿eniu. W wyrazach czterosylabowych i d³u¿szych pojawia siê, oprócz akcentu na sylabie przedostatniej, akcent poboczny na sylabie pierwszej. Akcent poboczny objawia siê wy¿szym poziomem intensywno\9cci¹ ni¿ kolejne sylaby.

Akcent w jêzyku polskim jest prawie zawsze paroksytoniczny, tzn. pada na przedostatni¹ sylabê wyrazu. Istnieje jednak spora grupa rzeczowników akcentownych proparoksytonicznie, tj. na sylabie trzeciej od koñca, m.in.

    * rzeczowniki pochodzenia greckiego zakoñczone na -ika, -yka, np. GRAfika, FIzyka, (a tak¿e zakoñczone na -ik, -yk w przypadkach zale¿nych, które maj¹ o jedn¹ sylabê wiêcej ni¿ mianownik np. FIzyk, ale z FIzykiem).
    * spora grupa tradycyjnie akcentowanych na trzeciej sylabie od koñca np. REgu³a, RYzyko, oKOlica, CZTErysta, NAuka, rzeczposPOlita.

W zwi¹zku z siln¹ tendencj¹ do wyrównywnia akcentu w wy¿ej wymienionych typach wyrazów, s³owniki normatywne dopuszczaj¹ ich akcentowanie na sylabie przedostatniej w wymownie mniej starannej i sytuacjach bardziej swobodnych.

Drug¹ grupê wyj¹tków od zasady tworz¹ niektóre formy czasowników, i tak:

    * formy czasu przesz³ego akcentowane s¹ tak, jakby koñcówki osobowe -\9cmy,, -\9ccie nie nale¿a³y do wyrazu, np. czyTAli\9cmy
    * formy trybu przypuszczaj¹cego, akcentowane s¹ tak, jakby koñcówki -bym, -bys, by\9c, by\9cmy, by\9ccie nie nale¿a³y do wyrazu, np. CZYta³bym, czyTAliby\9cmy,

Mimo rozpowszechnienia akcentu paroksotonicznego (spowodowanego przede wszystkim pisowni¹) s³owniki zalecaj¹ opisany sposób akcentowania.
[Edytuj]

Gramatyka
[Edytuj]

Czê\9cci mowy

Podstawowe czê\9cci mowy w jêzyku polskim to:

    * rzeczownik - odmieniany przez liczby i przypadki, posiada sta³y rodzaj
    * przymiotnik - odmieniany przez liczby i przypadki i rodzaje
    * czasownik
    * przys³ówek
    * liczebnik
    * zaimki ró¿nego rodzaju
    * przyimki oraz inne niewielkie grupy

[Edytuj]

Liczby

W jêzyku polskim s¹ 2 liczby - pojedyncza i mnoga, choæ osta³y siê te¿ nieliczne formy liczby podwójnej, szczególnie w okre\9cleniach czê\9cci cia³a wystêpuj¹cych parami. Mo¿na na przyk³ad porównaæ odmianê s³ów rêka (cechy liczby podwójnej) i mêka (odmiana normalna):
Przypadek       Liczba pojedyncza       Liczba mnoga (z cechami form liczby podwójnej)  Liczba pojedyncza       Liczba mnoga
Mianownik       rêka    rêce    mêka    mêki
Dope³niacz      rêki    r¹k     mêki    m¹k lub mêk
Celownik        rêce    rêkom   mêce    mêkom
Biernik         rêkê    rêce    mêkê    mêki
Narzêdnik       rêk¹    rêkoma lub rêkami       mêk¹    mêkami
Miejscownik     rêce    rêkach  mêce    mêkach

W liczbie mnogiej wyrazu rêka w rzeczywisto\9cci zachowa³y siê cechy form liczby podwójnej - miêkkie e zamiast twardego i w mianowniku i bierniku oraz -oma zamiast -ami w narzêdniku. Ta druga cecha jednak zanika i coraz czê\9cciej s³yszy siê formê rêkami. Innym reliktem liczby podwójnej s¹ formy typu chod\9fta, chod\9fwa, róbta, robita itp. S³owo róbta pierwotnie znaczy³o "(wy dwaj) róbcie".
[Edytuj]

Rodzaje

Na podstawie kryterium zgodno\9cci z przymiotnikiem mo¿na wyró¿niæ 5 rodzajów:
Rodzaj  Przyk³ad - biernik liczby pojedynczej   Przyk³ad - mianownik liczby mnogiej
Wyraz okre\9claj¹cy       Wyraz okre\9clany         Wyraz okre\9claj¹cy       Wyraz okre\9clany
Rodzaj mêski osobowy    nowego  pracownika      nowi    pracownicy
Rodzaj mêski nieosobowy ¿ywotny         nowego  psa     nowe    psy
Rodzaj mêski nieosobowy nie¿ywotny      nowy    stó³    nowe    sto³y
Rodzaj ¿eñski   now¹    szafê   nowe    szafy
Rodzaj nijaki   nowe    krzes³o         nowe    krzes³a

Zwykle jednak wyró¿nia siê tylko jeden rodzaj mêski nieosobowy, a wiêc razem 4 rodzaje.
[Edytuj]

Przypadki

Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):

    * mianownik (kto? co?) jest
    * dope³niacz (kogo? czego?) nie ma
    * celownik (komu? czemu?) przygl¹dam siê
    * biernik (kogo? co?) widzê, s³yszê
    * narzêdnik (z kim? z czym?) idê, cieszê siê
    * miejscownik (o kim? o czym?) mówiê, my\9clê
    * wo³acz (o!) ty mój

Przyk³adowa odmiana przez przypadki:
M.      nos     ojczyzna        jajko
D.      nosa    ojczyzny        jajka
C.      nosowi  ojczy\9fnie       jajku
B.      nos     ojczyznê        jajko
N.      nosem   ojczyzn¹        jajkiem
Msc.    nosie   ojczy\9fnie       jajku
W.      nosie!  ojczyzno!       jajko!

Przymiotniki wykazuj¹ szcz¹tkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, równie¿ odmianê rzeczownikow¹. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyra¿eniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wo³acz jest zawsze równy mianownikowi.
[Edytuj]

Mianownik

G³ównym zadaniem mianownika jest oznaczanie podmiotu. Mianownik jest w jêzyku polskim u¿ywany niezbyt czêsto (identycznie, jak i w innych jêzykach indoeuropejskich o rozbudowanej fleksji). Konstrukcje w których w jêzykach o podobnym systemie przypadków wystêpuje mianownik a w polskim inny przypadek to m.in.:

    * w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y wystêpuje w narzêdniku
    * w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot wystêpuje w dope³niaczu, np. "doktora nie ma"

Ponadto podmiot jest czêsto opuszczany a jego rolê przejmuje koñcówka osobowa czasownika. Z drugiej strony mianownik wystêpuje czêsto w funkcji wo³acza.
[Edytuj]

Dope³niacz

Dope³niacz prawie nigdy nie jest równy mianownikowi. Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania kogo? i czego?). W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pe³ni funkcjê podmiotu ("nie ma go"), w innych zdaniach negatywnych funkcjê dope³nienia bli¿szego ("jem sa³atê", "nie jem sa³aty"). Dope³niacz mo¿e te¿ pe³niæ funkcjê dope³nienia bli¿szego w przypadku rzeczowników niepoliczalnych (np. "kupi³em cebuli"). Mo¿na sobie wyobraziæ, ¿e przed takim dope³nieniem wystêpuje "ukryty" rzeczownik okre\9claj¹cy ilo\9cæ ("kupi³em kilogram cebuli" czy te¿ "kupi³em trochê cebuli").
[Edytuj]

Celownik

Celownik oznacza zwykle dope³nienie dalsze.
[Edytuj]

Biernik

Biernik oznacza zwykle dope³nienie bli¿sze. W po³¹czeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany. Biernik mo¿e przyjmowaæ trzy postacie:

    * równy dope³niaczowi (rodzaj mêskoosobowy, w liczbie pojedynczej równie¿ mêsko¿ywotny)
    * osobna forma (liczba pojedyncza rodzaju ¿eñskiego)
    * równy mianownikowi (pozosta³e przypadki)

Poniewa¿ bardzo czêsto jest równy dope³niaczowi lub mianownikowi, niewiele jest form w których mo¿na zast¹piæ biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniaj¹c znaczenie. Do nielicznych form w których wystêpuje konflikt jest zdanie z podmiotem i dope³nieniem bli¿szym. Je\9cli nie mo¿na stwierdziæ co jest podmiotem a co dope³nieniem bli¿szym, to podmiot zawsze wystêpuje jako pierwszy. Np. w zdaniu "psy goni¹ koty", choæ samodzielnie wyrazy "psy" oraz "koty" mog¹ byæ zarówno mianownikiem jak i biernikiem, jedynie "psy" mog¹ byæ podmiotem a jedynie "koty" dope³nieniem.
[Edytuj]

Narzêdnik

Narzêdnik wystêpuje w wielu po³¹czeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" - tzw. sociativus), ale te¿ samodzielnie jako okre\9clenie sposobu, narzêdzia, czasu itd. (np. "je\9cæ widelcem"), jako dope³nienie bli¿sze (np. "zarz¹dzaæ domem", "pracowaæ nocami") oraz w funkcji orzecznika (np. "jest marynarzem").
[Edytuj]

Miejscownik

Miejscownik nigdy nie wystêpuje sam, jedynie w po³¹czeniach z przyimkami. Czêsto zast¹pienie miejscownika biernikiem powoduje zmianê znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza po³o¿enie danego obiektu, za\9c na "na pocztê" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany po³o¿enia.
[Edytuj]

Wo³acz

Wo³acz s³u¿y do bezpo\9crednich zwrotów do adresata, nie jest bezpo\9crednio czê\9cci¹ zdania. Wo³acz jest przypadkiem zanikaj¹cym. W wiêkszo\9cci sytuacji jego funkcje pe³ni mianownik. Dzieje siê tak w przypadku:

    * przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej
    * nazw w³asnych - formy "chod\9f tu £ukaszu" wystêpuj¹ o wiele rzadziej ni¿ "chod\9f tu £ukasz", a u¿ycie wo³acza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych
    * liczby mnogiej
    * rzeczowników rodzaju nijakiego

Ostatnie dwie cechy charakteryzuj¹ tak¿e inne jêzyki indoeuropejskie, które we fleksji maj¹ wo³acz (przede wszystkim grekê i ³acinê), i s¹ zapewne odziedziczone z prajêzyka.

Potocznie formy wo³acza mog¹ zastêpowaæ mianownik (np. "Jasiu przyszed³"). To te¿ jest chyba zjawisko prajêzykowe, które w innych jêzykach zanik³o. Jedynym przyk³adem ³aciñskim jest mianownik Iuppiter maj¹cy formê wo³acza (zwykle bywa odwrotnie, to wo³acz ma formê mianownika).
[Edytuj]

Czasownik

Ka¿dy czasownik posiada aspekt - dokonany lub niedokonany. System czasów jest ró¿ny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy siê inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy siê te¿ formy dokonane z niedokonanych. Do\9cæ czêsto wystêpuje te¿ sytuacja, ¿e w z³o¿eniach czasownik niedokonany staje siê dokonanym, a forma niedokonana jest zupe³nie inna:

    * X - czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
    * przedrostek 1 + X - czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
    * przedrostek 2 + X - czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!
    * przedrostek 2 + Y - czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
    * Y - forma nieistniej¹ca!

Np.:

    * robiæ - czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
    * zrobiæ - ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
    * zarobiæ - czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
    * zarabiaæ - czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
    * rabiaæ - forma nieistniej¹ca!

[Edytuj]

Czasy

Istniej¹ nastêpuj¹ce czasy (ró¿ne formy maj¹ to samo znaczenie):

    * czasy niedokonane
          o przysz³y z³o¿ony
                + forma imies³owowa - "bêdziemy robili"
                + forma bezokolicznikowa - "bêdziemy robiæ"
          o tera\9fniejszy - "robimy"
          o przesz³y (niedokonany)
                + forma \9cci¹gniêta - "robili\9cmy"
                + forma z koñcówk¹ osobow¹ doczepion¹ do innego wyrazu - "¿e\9cmy robili", "my\9cmy robili", "gdyby\9cmy robili" itd.
                + forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ - "my robili"
          o zaprzesz³y (niedokonany) - "robi³em by³", "by³em robi³" itd.
    * czasy dokonane
          o przysz³y prosty - "zrobimy"
          o przesz³y (dokonany)
                + forma \9cci¹gniêta - "zrobili\9cmy"
                + forma z koñcówk¹ osobow¹ doczepion¹ do innego wyrazu - "¿e\9cmy zrobili", "my\9cmy zrobili", "gdyby\9cmy zrobili" itd.
                + forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ - "my zrobili"
          o zaprzesz³y (dokonany) - "zrobi³em by³", "by³em zrobi³", "by³bym zrobi³" itd.

Czasowniki w aspekcie dokonanym nie maj¹ form z³o¿onych czasu przysz³ego. Dlatego wystepuj¹ tylko w trzech czasach. W ten sposób w jêzyku polskim mo¿emy wyró¿niæ siedem czasów, choæ nale¿y zauwa¿yæ, ¿e:

   1. Formy czasu tera\9fniejszego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu przysz³ego prostego.
   2. Formy czasu przesz³ego niedokonanego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu przesz³ego dokonanego.
   3. Formy czasu zaprzesz³ego niedokonanego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzesz³ego dokonanego.

[Edytuj]

Czas zaprzesz³y

Oznacza zdarzenie które zasz³o przed innym zdarzeniem. Jest najrzadziej u¿ywanym czasem i jest na drodze do zupe³nego zaniku, jednak nadal mo¿na go niekiedy napotkaæ, szczególnie w trybie przypuszczaj¹cym (np. "by³by\9c zrobi³ X, to nie sta³oby siê Y"). Wiêkszo\9cæ u¿ytkowników nie wyczuwa jednak ró¿nicy znaczenia miêdzy wyra¿eniami w czasie zaprzesz³ym a wyra¿eniami w czasie przesz³ym.
[Edytuj]

Czas przesz³y

Czas przesz³y oznacza zdarzenie które ju¿ zasz³o (dokonany) lub zachodzi³o (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt u¿yteczna definicja (polega na u¿yciu czasownika "zaj\9cæ" w odpowiednim czasie), jednak powinna byæ dla wiêkszo\9cci u¿ytkowników jêzyka polskiego zrozumia³a. Forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ wystêpuje tylko w przypadku zaznaczenia osoby przez odpowiedni zaimek: "my zrobili", nigdy samo "zrobili". Forma ta jest generalnie gwarowa i w powszechnym u¿yciu zanika. Koñcówka osobowa jest ruchoma - pierwotnie czas przesz³y sk³ada³ siê z imies³owu przesz³ego i czasownika pomocniczego. Mo¿e wystêpowaæ w po³¹czeniu z czasownikiem w formie przesz³ej, ze s³owem pomocniczym ¿e, lub z innymi s³owami. Mo¿liwe s¹ wiêc formy typu (koñcówka osobowa zaznaczona na czerwono):

    * gdzie byli\9ccie
    * gdzie ¿e\9ccie byli (w zasadzie gdzie¿-e\9ccie)
    * gdzie\9ccie byli
    * my\9cmy tego nie zrobili
    * ryby\9cmy ³apali

We wspó³czesnym jêzyku dominuje postaæ z koñcówk¹ doklejon¹ do imies³owu czasu przesz³ego. Inne formy maj¹ charakter potoczny lub s¹ stosowane do podkre\9clenia.
[Edytuj]

Czas tera\9fniejszy

Pod wzglêdem formy jest identyczny jak czas przysz³y prosty. Formy czasu tera\9fniejszego oznaczaj¹ czynno\9cci lub stany:

    * aktualne (np. Teraz jem \9cniadanie);
    * omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);
    * habitualne (np. We wtorki chodzê na si³owniê).

Marginalne jest u¿ycie form czasu tera\9fniejszego dla oznaczenia czynno\9cci lub stanów:

    * przysz³ych (np. Jutro pracujê do ósmej);
    * przesz³ych (np. To by³o tak: idê sobie ulic¹, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagañca).

[Edytuj]

Czas przysz³y prosty

Pod wzglêdem formy jest identyczny jak czas tera\9fniejszy. Formy czasu przysz³ego prostego oznaczaj¹ czynno\9cci lub stany przysz³e (np. Za miesi¹c skoñczê szko³ê). Marginalne jest u¿ycie form czasu przysz³ego prostego dla oznaczenia czynno\9cci lub stanów:

    * habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija kieliszek wódki);
    * omnitemporalnych (np. Nie rozpali siê ognia, je\9cli siê nie ma ¿adnych narzêdzi);
    * przesz³ych (np. To by³o tak: idê sobie ulic¹, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagañca).

[Edytuj]

Czas przysz³y z³o¿ony

Formy czasu przysz³ego z³o¿onego oznaczaj¹ czynno\9cci lub stany przysz³e. Nowsza forma imies³owowa (bêdzie robi³) wystêpuje czê\9cciej ni¿ dawniejsza forma bezokolicznikowa (bêdzie robiæ), szczególnie w rodzaju mêskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza ni¿ imies³owowa (bêdzie robi³a).
[Edytuj]

Przymiotnik

Prawie wszystkie przymiotniki odmieniaj¹ siê wed³ug jednego wzoru. Jednak ró¿nie modyfikuje siê ostatni¹ spó³g³oskê grupê spó³g³osek, co zaznaczone zosta³o ró¿nymi kolorami. Wo³acz jest zawsze równy mianownikowi.
Przypadek       Liczba pojedyncza       Liczba mnoga
Rodzaj ¿eñski   Rodzaj mêskoosobowy i mêsko¿ywotny      Rodzaj mêskorzeczowy    Rodzaj nijaki   Rodzaj mêskoosobowy     Pozosta³e rodzaje
Mianownik       -a/-ia  -y/-i   -e/-ie  -i/-y   -e/-ie
Dope³niacz      -ej/-iej        -ego/-iego      -ych/-ich
Celownik        -ej/-iej        -emu/-iemu      -ym/-im
Biernik         -¹/-i¹  -ego/-iego      -y/-i   -e/-ie  -ych/-ich       -e/-ie
Narzêdnik       -¹/-i¹  -ym/-im         -ymi/-imi
Miejscownik     -ej/-iej        -ym/-im         -ych/-ich

W przypadku pól:

    * Bia³ego - forma podstawowa przymiotnika (mianownik rodzaju ¿eñskiego)
    * Zielonych - drug¹ formê (z "i") w przypadku przymiotników koñcz¹cych siê na "ka", "ga" lub "ia" w mianowniku rodzaju ¿eñskiego, formê bez "i" w pozosta³ych
    * B³êkitnych - drug¹ formê (z "i") w przypadku przymiotników koñcz¹cych siê na "ia" w mianowniku rodzaju ¿eñskiego, formê bez "i" w pozosta³ych
    * Czerwonego - nale¿y dokonaæ zmiêkczenia poprzedzaj¹cej grupy spó³g³osek i dodaæ "i" lub "y" zale¿nie od wyniku

Przekszta³cenia zmiêkczaj¹ce to m.in. (w porównaniu z mianownikiem rodzaju mêskiego liczby pojedynczej):
Zamiana "y" na "i"
by      bi
my      mi
ny      ni
wy      wi
Wymiana spó³g³oski, "y" pozostaje "y"
ry      rzy
Wymiana spó³g³oski, "y" przechodzi w "i"
³y      li
szy     si
chy     si
¿y (czasem)     zi
ty      ci
sty     \9cci
Wymiana spó³g³oski, "i" przechodzi w "y"
ki      cy
gi      dzy
Bez zmian, z "i"
pi      pi
si      si
wi      wi
Bez zmian, z "y"
rzy     rzy
¿y (czasem)     ¿y
[Edytuj]

Liczebnik

W jêzyku polskim wystêpuj¹ liczebniki typu:

    * jeden - odmienny jak przymiotnik
    * dwa, trzy - odmienne na swój sposób
    * pierwszy, drugi, trzeci - odmieniane jak przymiotniki
    * pojedynczy, podwójny, potrójny - odmieniane jak przymiotniki

Wystêpuj¹ te¿ liczebniki u³amkowe:

    * pó³tora - 3/2 (nie ma go w wiêkszo\9cci innych jêzyków europejskich)
    * pó³ 1/2
    * æwieræ - 1/4

Do\9cæ ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeñ czêsto u¿ywane przez dzieci. Wygl¹da to mniej wiêcej tak: dziesiêæ, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa itd.
[Edytuj]

Aktualnie zachodz¹ce zmiany

Ka¿dy jêzyk podlega ci¹g³ym zmianom, z których niektóre w koñcu siê przyjmuj¹ g³êboko w jêzyku, inne za\9c maj¹ ograniczony wp³yw na jêzyk lub te¿ odchodz¹ zupe³nie w zapomnienie. Równie¿ we wspó³czesnej polszczy\9fnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i leksykalnych. Nie mo¿na z góry powiedzieæ ¿e jedne zmiany s¹ dobre a inne z³e - o tym które zwyci꿹 zdecyduj¹ dzisiejsi i przyszli u¿ytkownicy jêzyka polskiego.
[Edytuj]

Zmiany struktury dialektów

W zwi¹zku z przesiedleniami ludno\9cci po drugiej wojnie \9cwiatowej, urbanizacj¹, wp³ywami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechnej edukacji prowadzonej w dialekcie ogólnym, jêzyk polski coraz bardziej siê ujednolica. Cechy gwar s¹ o wiele s³abiej widoczne u m³odszych u¿ytkowników jêzyka. Nie dotyczy to wszystkich gwar - np. gwarom góralskim i \9cl¹skim jak na razie wyginiêcie nie grozi, jednak wiêkszo\9cæ u¿ytkowników polszczyzny mówi dzi\9c wspólnym dialektem.
[Edytuj]

Zmiany gramatyczne

Prawdopodobnie najbardziej rzucaj¹c¹ siê w oczy zmian¹ jest wypieranie rodzaju mêskorzeczowego przez mêsko¿ywotny. Wiele s³ów które dotychczas by³y jednoznacznie nie¿ywotne, w jêzyku potocznym, zw³aszcza w jêzyku m³odzie¿y, jest traktowane jako ¿ywotne. Objawia siê to tym, ¿e biernik jest równy dope³niaczowi nie za\9c jak dotychczas mianownikowi. Bardzo czêste s¹ formy "mieæ pomys³a" czy "obejrzeæ filma" (formy jak na razie wy³¹cznie potoczne). Wiêkszo\9cæ nowych s³ów odnosz¹cych siê do zjawisk niematerialnych przyjmuje rodzaj mêsko¿ywotny równie¿ w jêzyku oficjalnym. I tak formy "dostaæ e-maila/SMSa" s¹ znacznie bardziej popularne od form "dostaæ e-mail/SMS".
[Edytuj]

Zmiany leksykalne

Nastêpuje zapo¿yczanie du¿ej ilo\9cci wyrazów angielskich, a jednocze\9cnie zanika wiele dawnych zapo¿yczeñ, g³ównie francuskich i rosyjskich. Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapo¿yczeñ z francuskiej na angielsk¹, np. image wymawia siê wspó³cze\9cnie raczej imid¿ ni¿ ima¿.
[Edytuj]

Zmiany fonetyczne

W zwi¹zku z zapo¿yczeniami s³ów z jêzyka angielskiego o odmiennej fonetyce rozpowszechniaj¹ siê rzadko dotychczas spotykane po³¹czenia g³osek np. po g³oskach zêbowych t, d, s, z, r pojawia siê i (did¿ej, tir, ring).
[Edytuj]

Zmiany w postrzeganiu wulgaryzmów

W ostatnich latach wiele s³ów przesz³o z jêzyka wulgarnego do zwyk³ego jêzyka potocznego. Przyk³adem mo¿e byæ np. przymiotnik "zajebisty". Wiele innych wyrazów, które pozosta³y wulgaryzmami ograniczy³o swoj¹ si³ê, np. wyraz "kurwa" jest czêsto u¿ywany w sytuacjach w których jeszcze nie tak dawno temu by³by uwa¿any za nie do pomy\9clenia. Z drugiej strony, w ramach politycznej poprawno\9cci, pewne s³owa uwa¿a siê za bardziej obra\9fliwe ni¿ kiedy\9c. Np. s³owa "peda³" wspó³cze\9cnie u¿ywaæ nie wypada (oprócz w znaczeniu czê\9cci roweru), zast¹pi³ je angielski "gej" lub "homoseksualista".
[Edytuj]

Zobacz te¿
Wiki\9fród³a
Zobacz w Wiki\9fród³ach tablicê czêsto\9cci wystêpowania liter w jêzyku polskim
Wikicytaty
Zobacz w Wikicytatach kolekcjê cytatów zwi¹zanych z jêzykiem polskim

    * Zasady pisowni polskiej
    * Rada Jêzyka Polskiego
    * Jêzyk polskawy
    * Powstanie i rozwój jêzyka polskiego

[Edytuj]

Linki zewnêtrzne

    * ogólnopolskie forum jêzykoznawców - obszerna sekcja po\9cwiêcona jêzykowi polskiemu (english, deutch, français)
    * Jêzyk polski w liceum
    * Kurs jêzyka polskiego (po angielsku)
    * Gramatyka jêzyka polskiego