1 This text is copied from Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_polski
2 Authored under GFDL license: http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html
5 Z Wikipedii, wolnej encyklopedii.
6 Jump to: navigation, search
8 Jêzyk polski nale¿y wraz z jêzykami czeskim, s³owackim, pomorskim (którego dialekt kaszubski przez czê
\9cæ polskich uczonych jest jeszcze czêsto traktowany jako dialekt jêzyka polskiego), dolno³u¿yckim, górno³u¿yckim oraz wymar³ym po³abskim do grupy jêzyków zachodnios³owiañskich, stanowi¹cych czê
\9cæ rodziny jêzyków indoeuropejskich. Ocenia siê, ¿e jest on jêzykiem ojczystym oko³o 46 milionów ludzi na
\9cwiecie, w tym g³ównie w Polsce oraz w
\9cród Polaków za granic¹ (Polonia).
10 Obszar Polska (38 mln) oraz Niemcy, Ukraina, Bia³oru
\9c, Litwa, Rosja, Austria, Izrael, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i inne kraje
11 Liczba mówi¹cych 46 milionów
13 Klasyfikacja genetyczna Jêzyki indoeuropejskie
15 **Jêzyki zachodnios³owiañskie
19 Jêzyk urzêdowy Polska, jeden z urzêdowych w Unii Europejskiej
20 Regulowany przez Rada Jêzyka Polskiego
26 Patrz tak¿e: Jêzyk - Jêzyki
\9cwiata
28 Polska wersja jêzykowa Wikipedii
31 W Wikis³owniku: S³ownik jêzyka polskiego
36 o 1.1 Zarys fonetyki historycznej
37 o 1.2 Wp³ywy jêzyków obcych
40 o 3.1 Samog³oski nosowe
41 o 3.2 Budowa sylab, d³ugo
\9cæ samog³osek oraz miêkko
\9cæ
57 + 4.6.1 Czas zaprzesz³y
59 + 4.6.3 Czas tera
\9fniejszy
60 + 4.6.4 Czas przysz³y prosty
61 + 4.6.5 Czas przysz³y z³o¿ony
64 * 6 Aktualnie zachodz¹ce zmiany
65 o 6.1 Zmiany struktury dialektów
66 o 6.2 Zmiany gramatyczne
67 o 6.3 Zmiany leksykalne
68 o 6.4 Zmiany fonetyczne
69 o 6.5 Zmiany w postrzeganiu wulgaryzmów
71 o 7.1 Linki zewnêtrzne
78 Zarys fonetyki historycznej
80 Jêzyk polski wywodzi siê z jêzyka praindoeuropejskiego. Do najwa¿niejszych wczesnych zmian nale¿y palatalizacja indoeuropejska. Dawne miêkkie k, kh, g, gh przesz³y w jêzykach satem, takich jak praba³tos³owiañski, w s i z, za
\9c w jêzykach kentum, takich jak ³acina i jêzyki germañskie, w k i g. W jêzyku pras³owiañskim wszystkie sylaby zamkniête przesz³y w otwarte. Poci¹gnê³o to za sob¹ powstanie samog³osek nosowych i zró¿nicowanie d³ugo
\9cci samog³osek. Ukszta³towa³a siê te¿ opozycja spó³g³osek miêkkich i twardych. W jêzyku polskim zg³oskotwórcze r i l przesz³y w pary samog³oska + r lub odpowiednio l. Nast¹pi³ te¿ zanik iloczasu, a wiele spó³g³osek miêkkich zosta³o utwardzonych, np. miêkkie r przesz³o w ¿ (zapis rz). Wiele spó³g³osek miêkkich traci miêkko
\9cæ w wyg³osie (np. koñcowe miêkkie w w nazwach typu Wroc³aw, w przypadkach zale¿nych nadal jest miêkkie - we Wroc³awiu).
85 Wspó³czesny jêzyk polski wywodzi siê z dialektów u¿ywanych w Wielkopolsce i Ma³opolsce, w mniejszym stopniu na Mazowszu oraz z innych regionach. Na jêzyk polski wp³ywa³y inne jêzyki. Najwa¿niejszymi z nich by³y:
95 A tak¿e jêzyk ukraiñski za po
\9crednictwem gwary kresowej.
97 Obecnie obserwowaæ mo¿na du¿y wp³yw jêzyka angielskiego na jêzyk polski.
102 W etnicznym jêzyku polskim wyró¿niamy:
104 * jêzyk literacki (dialekt kulturalny)
106 * gwary miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznañska, gwara warszawska)
107 * gwary
\9crodowiskowe (np. grypsera)
109 Podstawowe dialekty jêzyka polskiego to:
111 *
\9cl¹ski (zobacz te¿: jêzyk
\9cl¹ski, gwara
\9cl¹ska)
113 * ma³opolski (zobacz te¿: gwara krakowska, gwara podhalañska, gwara s¹decka)
114 * mazowiecki (zobacz te¿: gwara bia³ostocka)
116 Poza tymi podstawowymi dialektami istniej¹ tak¿e dialekty mieszane, szczególnie na ziemiach poniemieckich.
124 W jêzyku polskim wystêpuj¹ zachowane jeszcze z pras³owiañskiego samog³oski nosowe, które zanik³y w wiêkszo
\9cci pozosta³ych jêzyków s³owiañskich (choæ mo¿na by³o resztkê ich znale
\9fæ w dialektach macedoñskich i bu³garskich jeszcze w pocz¹tku minionego wieku). Samog³oski te to ¹ oraz ê. Jednak i w polskim zachodzi proces zaniku samog³osek nosowych. Samog³oski historycznie nosowe, w wielu kontekstach przechodz¹ w nienosowe, tak np.:
126 Pisownia Przewa¿aj¹ca wymowa
127 Zanik nosowo
\9cci ê w wyg³osie siê sie
131 Jednak samog³oski nosowe nie tylko zanikaj¹, ale te¿ tworz¹ siê tam, gdzie ich wcze
\9cniej nie by³o, najczê
\9cciej w pozycji przed /S/. Por. pisowniê nonsens i potoczn¹ wymowê n¹sês.
134 Budowa sylab, d³ugo
\9cæ samog³osek oraz miêkko
\9cæ
136 We wspó³czesnym jêzyku polskim jest tylko jedna d³ugo
\9cæ samog³osek. Nie znaczy to, ¿e nie wypowiada siê czasem jej d³u¿ej lub krócej a jedynie ¿e nie ma to wp³ywu na znaczenie. Historycznie polski by³ jêzykiem o dominuj¹cej budowie sylab CV (zakoñczone samog³osk¹, tak jak we w³oskim i japoñskim) i by³y 3 d³ugo
\9cci samog³osek: krótkie, normalne, d³ugie. Istnia³y dwie samog³oski krótkie (jery)- miêkka i twarda. Samog³oski te zanik³y, przy czym jednocze
\9cnie nastêpowa³o wyd³u¿enie samog³oski poprzedzaj¹cej, a dwie sylaby typu CV zmienia³y siê w jedn¹ CVC. Samog³oski krótkie przechodzi³y przy wyd³u¿eniu w miêkkie lub twarde e. Przy zaniku miêkkiej samog³oski krótkiej, ostatnia spó³g³oska zachowywa³a miêkko
\9cæ. Tak np: "D (krótka samog³oska miêkka) N (krótka samog³oska miêkka)" przechodzi³o w "D (normalne E) (miêkkie N)" (dzieñ), natomiast "D (krótka samog³oska miêkka) N (miêkkie A)" w "D N (miêkkie A)" (dnia). D³ugie samog³oski przesz³y w swoje krótkie odpowiedniki, przy czym nastêpowa³o podniesienie wymowy. Podwy¿szone a, e i o, przez pewien czas stanowi¹ce osobne d
\9fwiêki, przesz³y w a i e i u. To ostatnie nadal jest zaznaczane ortograficznie przez ó, przez pewien czas zaznaczano te¿ odrêbnymi znakami podwy¿szone a i e. Samog³osek wysokich i oraz u oczywi
\9ccie nie mo¿na by³o podwy¿szyæ.
141 Akcent w jêzyku polskim ma charakter mieszany toniczno-dynamiczny. Nastêpuj¹ce trzy elementy tworz¹ akcent w wyrazie:
143 * pocz¹tek wyrazu cechuje wysoki poziom intesywno
\9cci,
144 * podwy¿szenie tonu sylaby akcentowanej,
145 * wzd³u¿enie samog³oski akcentowanej i os³abienie artylkulacji na koñcu wyrazu.
147 W wyrazach dwusylabowych (z akcentem na pierwszej sylabie) akcent ma charakter przede wszystkim dynamiczny, na ogó³ wystêpuje te¿ pewne wzd³u¿enie samog³oski (szczególnie je
\9cli wyraz wymawiany jest w izolacji). Ró¿nice w wysoko
\9cci tonu s¹ mniej regularne. Akcentowana sylaba przedostatnia w wyrazach ponad dwusylabowych ma wy¿szy ton ni¿ przynajmniej jedna z sylab j¹ otaczaj¹cych, równie¿ samog³oska akcentowana mo¿e ulec wzd³u¿eniu. W wyrazach czterosylabowych i d³u¿szych pojawia siê, oprócz akcentu na sylabie przedostatniej, akcent poboczny na sylabie pierwszej. Akcent poboczny objawia siê wy¿szym poziomem intensywno
\9cci¹ ni¿ kolejne sylaby.
149 Akcent w jêzyku polskim jest prawie zawsze paroksytoniczny, tzn. pada na przedostatni¹ sylabê wyrazu. Istnieje jednak spora grupa rzeczowników akcentownych proparoksytonicznie, tj. na sylabie trzeciej od koñca, m.in.
151 * rzeczowniki pochodzenia greckiego zakoñczone na -ika, -yka, np. GRAfika, FIzyka, (a tak¿e zakoñczone na -ik, -yk w przypadkach zale¿nych, które maj¹ o jedn¹ sylabê wiêcej ni¿ mianownik np. FIzyk, ale z FIzykiem).
152 * spora grupa tradycyjnie akcentowanych na trzeciej sylabie od koñca np. REgu³a, RYzyko, oKOlica, CZTErysta, NAuka, rzeczposPOlita.
154 W zwi¹zku z siln¹ tendencj¹ do wyrównywnia akcentu w wy¿ej wymienionych typach wyrazów, s³owniki normatywne dopuszczaj¹ ich akcentowanie na sylabie przedostatniej w wymownie mniej starannej i sytuacjach bardziej swobodnych.
156 Drug¹ grupê wyj¹tków od zasady tworz¹ niektóre formy czasowników, i tak:
158 * formy czasu przesz³ego akcentowane s¹ tak, jakby koñcówki osobowe -
\9cmy,, -
\9ccie nie nale¿a³y do wyrazu, np. czyTAli
\9cmy
159 * formy trybu przypuszczaj¹cego, akcentowane s¹ tak, jakby koñcówki -bym, -bys, by
\9c, by
\9cmy, by
\9ccie nie nale¿a³y do wyrazu, np. CZYta³bym, czyTAliby
\9cmy,
161 Mimo rozpowszechnienia akcentu paroksotonicznego (spowodowanego przede wszystkim pisowni¹) s³owniki zalecaj¹ opisany sposób akcentowania.
169 Podstawowe czê
\9cci mowy w jêzyku polskim to:
171 * rzeczownik - odmieniany przez liczby i przypadki, posiada sta³y rodzaj
172 * przymiotnik - odmieniany przez liczby i przypadki i rodzaje
176 * zaimki ró¿nego rodzaju
177 * przyimki oraz inne niewielkie grupy
183 W jêzyku polskim s¹ 2 liczby - pojedyncza i mnoga, choæ osta³y siê te¿ nieliczne formy liczby podwójnej, szczególnie w okre
\9cleniach czê
\9cci cia³a wystêpuj¹cych parami. Mo¿na na przyk³ad porównaæ odmianê s³ów rêka (cechy liczby podwójnej) i mêka (odmiana normalna):
184 Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga (z cechami form liczby podwójnej) Liczba pojedyncza Liczba mnoga
185 Mianownik rêka rêce mêka mêki
186 Dope³niacz rêki r¹k mêki m¹k lub mêk
187 Celownik rêce rêkom mêce mêkom
188 Biernik rêkê rêce mêkê mêki
189 Narzêdnik rêk¹ rêkoma lub rêkami mêk¹ mêkami
190 Miejscownik rêce rêkach mêce mêkach
192 W liczbie mnogiej wyrazu rêka w rzeczywisto
\9cci zachowa³y siê cechy form liczby podwójnej - miêkkie e zamiast twardego i w mianowniku i bierniku oraz -oma zamiast -ami w narzêdniku. Ta druga cecha jednak zanika i coraz czê
\9cciej s³yszy siê formê rêkami. Innym reliktem liczby podwójnej s¹ formy typu chod
\9fta, chod
\9fwa, róbta, robita itp. S³owo róbta pierwotnie znaczy³o "(wy dwaj) róbcie".
197 Na podstawie kryterium zgodno
\9cci z przymiotnikiem mo¿na wyró¿niæ 5 rodzajów:
198 Rodzaj Przyk³ad - biernik liczby pojedynczej Przyk³ad - mianownik liczby mnogiej
199 Wyraz okre
\9claj¹cy Wyraz okre
\9clany Wyraz okre
\9claj¹cy Wyraz okre
\9clany
200 Rodzaj mêski osobowy nowego pracownika nowi pracownicy
201 Rodzaj mêski nieosobowy ¿ywotny nowego psa nowe psy
202 Rodzaj mêski nieosobowy nie¿ywotny nowy stó³ nowe sto³y
203 Rodzaj ¿eñski now¹ szafê nowe szafy
204 Rodzaj nijaki nowe krzes³o nowe krzes³a
206 Zwykle jednak wyró¿nia siê tylko jeden rodzaj mêski nieosobowy, a wiêc razem 4 rodzaje.
211 Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):
213 * mianownik (kto? co?) jest
214 * dope³niacz (kogo? czego?) nie ma
215 * celownik (komu? czemu?) przygl¹dam siê
216 * biernik (kogo? co?) widzê, s³yszê
217 * narzêdnik (z kim? z czym?) idê, cieszê siê
218 * miejscownik (o kim? o czym?) mówiê, my
\9clê
221 Przyk³adowa odmiana przez przypadki:
222 M. nos ojczyzna jajko
223 D. nosa ojczyzny jajka
224 C. nosowi ojczy
\9fnie jajku
225 B. nos ojczyznê jajko
226 N. nosem ojczyzn¹ jajkiem
227 Msc. nosie ojczy
\9fnie jajku
228 W. nosie! ojczyzno! jajko!
230 Przymiotniki wykazuj¹ szcz¹tkowo, oprócz odmiany przymiotnikowej, równie¿ odmianê rzeczownikow¹. Formy te to np. nom. zdrów oraz dpn. i celownik w wyra¿eniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wo³acz jest zawsze równy mianownikowi.
235 G³ównym zadaniem mianownika jest oznaczanie podmiotu. Mianownik jest w jêzyku polskim u¿ywany niezbyt czêsto (identycznie, jak i w innych jêzykach indoeuropejskich o rozbudowanej fleksji). Konstrukcje w których w jêzykach o podobnym systemie przypadków wystêpuje mianownik a w polskim inny przypadek to m.in.:
237 * w zdaniach postaci "X jest Y", np. "on jest lekarzem", Y wystêpuje w narzêdniku
238 * w negatywnych zdaniach egzystencjalnych podmiot wystêpuje w dope³niaczu, np. "doktora nie ma"
240 Ponadto podmiot jest czêsto opuszczany a jego rolê przejmuje koñcówka osobowa czasownika. Z drugiej strony mianownik wystêpuje czêsto w funkcji wo³acza.
245 Dope³niacz prawie nigdy nie jest równy mianownikowi. Jego podstawowa funkcja jest posesywna (odpowiada na pytania kogo? i czego?). W negatywnych zdaniach egzystencjalnych pe³ni funkcjê podmiotu ("nie ma go"), w innych zdaniach negatywnych funkcjê dope³nienia bli¿szego ("jem sa³atê", "nie jem sa³aty"). Dope³niacz mo¿e te¿ pe³niæ funkcjê dope³nienia bli¿szego w przypadku rzeczowników niepoliczalnych (np. "kupi³em cebuli"). Mo¿na sobie wyobraziæ, ¿e przed takim dope³nieniem wystêpuje "ukryty" rzeczownik okre
\9claj¹cy ilo
\9cæ ("kupi³em kilogram cebuli" czy te¿ "kupi³em trochê cebuli").
250 Celownik oznacza zwykle dope³nienie dalsze.
255 Biernik oznacza zwykle dope³nienie bli¿sze. W po³¹czeniach z przyimkiem oznacza zwykle kierunek zmiany. Biernik mo¿e przyjmowaæ trzy postacie:
257 * równy dope³niaczowi (rodzaj mêskoosobowy, w liczbie pojedynczej równie¿ mêsko¿ywotny)
258 * osobna forma (liczba pojedyncza rodzaju ¿eñskiego)
259 * równy mianownikowi (pozosta³e przypadki)
261 Poniewa¿ bardzo czêsto jest równy dope³niaczowi lub mianownikowi, niewiele jest form w których mo¿na zast¹piæ biernik jednym z tych dwóch przypadków zmieniaj¹c znaczenie. Do nielicznych form w których wystêpuje konflikt jest zdanie z podmiotem i dope³nieniem bli¿szym. Je
\9cli nie mo¿na stwierdziæ co jest podmiotem a co dope³nieniem bli¿szym, to podmiot zawsze wystêpuje jako pierwszy. Np. w zdaniu "psy goni¹ koty", choæ samodzielnie wyrazy "psy" oraz "koty" mog¹ byæ zarówno mianownikiem jak i biernikiem, jedynie "psy" mog¹ byæ podmiotem a jedynie "koty" dope³nieniem.
266 Narzêdnik wystêpuje w wielu po³¹czeniach z przyimkami (np. "czapka z pomponikiem" - tzw. sociativus), ale te¿ samodzielnie jako okre
\9clenie sposobu, narzêdzia, czasu itd. (np. "je
\9cæ widelcem"), jako dope³nienie bli¿sze (np. "zarz¹dzaæ domem", "pracowaæ nocami") oraz w funkcji orzecznika (np. "jest marynarzem").
271 Miejscownik nigdy nie wystêpuje sam, jedynie w po³¹czeniach z przyimkami. Czêsto zast¹pienie miejscownika biernikiem powoduje zmianê znaczenia ze stanu w kierunek zmian, np. "na poczcie" (z miejscownikiem) oznacza po³o¿enie danego obiektu, za
\9c na "na pocztê" (z biernikiem) oznacza kierunek zmiany po³o¿enia.
276 Wo³acz s³u¿y do bezpo
\9crednich zwrotów do adresata, nie jest bezpo
\9crednio czê
\9cci¹ zdania. Wo³acz jest przypadkiem zanikaj¹cym. W wiêkszo
\9cci sytuacji jego funkcje pe³ni mianownik. Dzieje siê tak w przypadku:
278 * przymiotników oraz rzeczowników o odmianie przymiotnikowej
279 * nazw w³asnych - formy "chod
\9f tu £ukaszu" wystêpuj¹ o wiele rzadziej ni¿ "chod
\9f tu £ukasz", a u¿ycie wo³acza dodaje wypowiedzi cech emocjonalnych
281 * rzeczowników rodzaju nijakiego
283 Ostatnie dwie cechy charakteryzuj¹ tak¿e inne jêzyki indoeuropejskie, które we fleksji maj¹ wo³acz (przede wszystkim grekê i ³acinê), i s¹ zapewne odziedziczone z prajêzyka.
285 Potocznie formy wo³acza mog¹ zastêpowaæ mianownik (np. "Jasiu przyszed³"). To te¿ jest chyba zjawisko prajêzykowe, które w innych jêzykach zanik³o. Jedynym przyk³adem ³aciñskim jest mianownik Iuppiter maj¹cy formê wo³acza (zwykle bywa odwrotnie, to wo³acz ma formê mianownika).
290 Ka¿dy czasownik posiada aspekt - dokonany lub niedokonany. System czasów jest ró¿ny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy siê inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy siê te¿ formy dokonane z niedokonanych. Do
\9cæ czêsto wystêpuje te¿ sytuacja, ¿e w z³o¿eniach czasownik niedokonany staje siê dokonanym, a forma niedokonana jest zupe³nie inna:
292 * X - czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym
293 * przedrostek 1 + X - czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym
294 * przedrostek 2 + X - czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!
295 * przedrostek 2 + Y - czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym
296 * Y - forma nieistniej¹ca!
300 * robiæ - czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym
301 * zrobiæ - ten sam czasownik w aspekcie dokonanym
302 * zarobiæ - czasownik pochodny w aspekcie dokonanym
303 * zarabiaæ - czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym
304 * rabiaæ - forma nieistniej¹ca!
310 Istniej¹ nastêpuj¹ce czasy (ró¿ne formy maj¹ to samo znaczenie):
314 + forma imies³owowa - "bêdziemy robili"
315 + forma bezokolicznikowa - "bêdziemy robiæ"
316 o tera
\9fniejszy - "robimy"
317 o przesz³y (niedokonany)
318 + forma
\9cci¹gniêta - "robili
\9cmy"
319 + forma z koñcówk¹ osobow¹ doczepion¹ do innego wyrazu - "¿e
\9cmy robili", "my
\9cmy robili", "gdyby
\9cmy robili" itd.
320 + forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ - "my robili"
321 o zaprzesz³y (niedokonany) - "robi³em by³", "by³em robi³" itd.
323 o przysz³y prosty - "zrobimy"
324 o przesz³y (dokonany)
325 + forma
\9cci¹gniêta - "zrobili
\9cmy"
326 + forma z koñcówk¹ osobow¹ doczepion¹ do innego wyrazu - "¿e
\9cmy zrobili", "my
\9cmy zrobili", "gdyby
\9cmy zrobili" itd.
327 + forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ - "my zrobili"
328 o zaprzesz³y (dokonany) - "zrobi³em by³", "by³em zrobi³", "by³bym zrobi³" itd.
330 Czasowniki w aspekcie dokonanym nie maj¹ form z³o¿onych czasu przysz³ego. Dlatego wystepuj¹ tylko w trzech czasach. W ten sposób w jêzyku polskim mo¿emy wyró¿niæ siedem czasów, choæ nale¿y zauwa¿yæ, ¿e:
332 1. Formy czasu tera
\9fniejszego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu przysz³ego prostego.
333 2. Formy czasu przesz³ego niedokonanego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu przesz³ego dokonanego.
334 3. Formy czasu zaprzesz³ego niedokonanego s¹ tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzesz³ego dokonanego.
340 Oznacza zdarzenie które zasz³o przed innym zdarzeniem. Jest najrzadziej u¿ywanym czasem i jest na drodze do zupe³nego zaniku, jednak nadal mo¿na go niekiedy napotkaæ, szczególnie w trybie przypuszczaj¹cym (np. "by³by
\9c zrobi³ X, to nie sta³oby siê Y"). Wiêkszo
\9cæ u¿ytkowników nie wyczuwa jednak ró¿nicy znaczenia miêdzy wyra¿eniami w czasie zaprzesz³ym a wyra¿eniami w czasie przesz³ym.
345 Czas przesz³y oznacza zdarzenie które ju¿ zasz³o (dokonany) lub zachodzi³o (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt u¿yteczna definicja (polega na u¿yciu czasownika "zaj
\9cæ" w odpowiednim czasie), jednak powinna byæ dla wiêkszo
\9cci u¿ytkowników jêzyka polskiego zrozumia³a. Forma z pominiêt¹ koñcówk¹ osobow¹ wystêpuje tylko w przypadku zaznaczenia osoby przez odpowiedni zaimek: "my zrobili", nigdy samo "zrobili". Forma ta jest generalnie gwarowa i w powszechnym u¿yciu zanika. Koñcówka osobowa jest ruchoma - pierwotnie czas przesz³y sk³ada³ siê z imies³owu przesz³ego i czasownika pomocniczego. Mo¿e wystêpowaæ w po³¹czeniu z czasownikiem w formie przesz³ej, ze s³owem pomocniczym ¿e, lub z innymi s³owami. Mo¿liwe s¹ wiêc formy typu (koñcówka osobowa zaznaczona na czerwono):
348 * gdzie ¿e
\9ccie byli (w zasadzie gdzie¿-e
\9ccie)
350 * my
\9cmy tego nie zrobili
353 We wspó³czesnym jêzyku dominuje postaæ z koñcówk¹ doklejon¹ do imies³owu czasu przesz³ego. Inne formy maj¹ charakter potoczny lub s¹ stosowane do podkre
\9clenia.
358 Pod wzglêdem formy jest identyczny jak czas przysz³y prosty. Formy czasu tera
\9fniejszego oznaczaj¹ czynno
\9cci lub stany:
360 * aktualne (np. Teraz jem
\9cniadanie);
361 * omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);
362 * habitualne (np. We wtorki chodzê na si³owniê).
364 Marginalne jest u¿ycie form czasu tera
\9fniejszego dla oznaczenia czynno
\9cci lub stanów:
366 * przysz³ych (np. Jutro pracujê do ósmej);
367 * przesz³ych (np. To by³o tak: idê sobie ulic¹, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagañca).
373 Pod wzglêdem formy jest identyczny jak czas tera
\9fniejszy. Formy czasu przysz³ego prostego oznaczaj¹ czynno
\9cci lub stany przysz³e (np. Za miesi¹c skoñczê szko³ê). Marginalne jest u¿ycie form czasu przysz³ego prostego dla oznaczenia czynno
\9cci lub stanów:
375 * habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija kieliszek wódki);
376 * omnitemporalnych (np. Nie rozpali siê ognia, je
\9cli siê nie ma ¿adnych narzêdzi);
377 * przesz³ych (np. To by³o tak: idê sobie ulic¹, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagañca).
381 Czas przysz³y z³o¿ony
383 Formy czasu przysz³ego z³o¿onego oznaczaj¹ czynno
\9cci lub stany przysz³e. Nowsza forma imies³owowa (bêdzie robi³) wystêpuje czê
\9cciej ni¿ dawniejsza forma bezokolicznikowa (bêdzie robiæ), szczególnie w rodzaju mêskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza ni¿ imies³owowa (bêdzie robi³a).
388 Prawie wszystkie przymiotniki odmieniaj¹ siê wed³ug jednego wzoru. Jednak ró¿nie modyfikuje siê ostatni¹ spó³g³oskê grupê spó³g³osek, co zaznaczone zosta³o ró¿nymi kolorami. Wo³acz jest zawsze równy mianownikowi.
389 Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga
390 Rodzaj ¿eñski Rodzaj mêskoosobowy i mêsko¿ywotny Rodzaj mêskorzeczowy Rodzaj nijaki Rodzaj mêskoosobowy Pozosta³e rodzaje
391 Mianownik -a/-ia -y/-i -e/-ie -i/-y -e/-ie
392 Dope³niacz -ej/-iej -ego/-iego -ych/-ich
393 Celownik -ej/-iej -emu/-iemu -ym/-im
394 Biernik -¹/-i¹ -ego/-iego -y/-i -e/-ie -ych/-ich -e/-ie
395 Narzêdnik -¹/-i¹ -ym/-im -ymi/-imi
396 Miejscownik -ej/-iej -ym/-im -ych/-ich
400 * Bia³ego - forma podstawowa przymiotnika (mianownik rodzaju ¿eñskiego)
401 * Zielonych - drug¹ formê (z "i") w przypadku przymiotników koñcz¹cych siê na "ka", "ga" lub "ia" w mianowniku rodzaju ¿eñskiego, formê bez "i" w pozosta³ych
402 * B³êkitnych - drug¹ formê (z "i") w przypadku przymiotników koñcz¹cych siê na "ia" w mianowniku rodzaju ¿eñskiego, formê bez "i" w pozosta³ych
403 * Czerwonego - nale¿y dokonaæ zmiêkczenia poprzedzaj¹cej grupy spó³g³osek i dodaæ "i" lub "y" zale¿nie od wyniku
405 Przekszta³cenia zmiêkczaj¹ce to m.in. (w porównaniu z mianownikiem rodzaju mêskiego liczby pojedynczej):
411 Wymiana spó³g³oski, "y" pozostaje "y"
413 Wymiana spó³g³oski, "y" przechodzi w "i"
420 Wymiana spó³g³oski, "i" przechodzi w "y"
434 W jêzyku polskim wystêpuj¹ liczebniki typu:
436 * jeden - odmienny jak przymiotnik
437 * dwa, trzy - odmienne na swój sposób
438 * pierwszy, drugi, trzeci - odmieniane jak przymiotniki
439 * pojedynczy, podwójny, potrójny - odmieniane jak przymiotniki
441 Wystêpuj¹ te¿ liczebniki u³amkowe:
443 * pó³tora - 3/2 (nie ma go w wiêkszo
\9cci innych jêzyków europejskich)
447 Do
\9cæ ciekawym zjawiskiem jest skracanie liczebników w przypadku wyliczeñ czêsto u¿ywane przez dzieci. Wygl¹da to mniej wiêcej tak: dziesiêæ, jedna (jedena), dwana, trzyna, czterna, pietna, szesna, siedemna, osiemna, dziewietna, dwa, dwa jeden, dwa dwa itd.
450 Aktualnie zachodz¹ce zmiany
452 Ka¿dy jêzyk podlega ci¹g³ym zmianom, z których niektóre w koñcu siê przyjmuj¹ g³êboko w jêzyku, inne za
\9c maj¹ ograniczony wp³yw na jêzyk lub te¿ odchodz¹ zupe³nie w zapomnienie. Równie¿ we wspó³czesnej polszczy
\9fnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i leksykalnych. Nie mo¿na z góry powiedzieæ ¿e jedne zmiany s¹ dobre a inne z³e - o tym które zwyci꿹 zdecyduj¹ dzisiejsi i przyszli u¿ytkownicy jêzyka polskiego.
455 Zmiany struktury dialektów
457 W zwi¹zku z przesiedleniami ludno
\9cci po drugiej wojnie
\9cwiatowej, urbanizacj¹, wp³ywami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechnej edukacji prowadzonej w dialekcie ogólnym, jêzyk polski coraz bardziej siê ujednolica. Cechy gwar s¹ o wiele s³abiej widoczne u m³odszych u¿ytkowników jêzyka. Nie dotyczy to wszystkich gwar - np. gwarom góralskim i
\9cl¹skim jak na razie wyginiêcie nie grozi, jednak wiêkszo
\9cæ u¿ytkowników polszczyzny mówi dzi
\9c wspólnym dialektem.
462 Prawdopodobnie najbardziej rzucaj¹c¹ siê w oczy zmian¹ jest wypieranie rodzaju mêskorzeczowego przez mêsko¿ywotny. Wiele s³ów które dotychczas by³y jednoznacznie nie¿ywotne, w jêzyku potocznym, zw³aszcza w jêzyku m³odzie¿y, jest traktowane jako ¿ywotne. Objawia siê to tym, ¿e biernik jest równy dope³niaczowi nie za
\9c jak dotychczas mianownikowi. Bardzo czêste s¹ formy "mieæ pomys³a" czy "obejrzeæ filma" (formy jak na razie wy³¹cznie potoczne). Wiêkszo
\9cæ nowych s³ów odnosz¹cych siê do zjawisk niematerialnych przyjmuje rodzaj mêsko¿ywotny równie¿ w jêzyku oficjalnym. I tak formy "dostaæ e-maila/SMSa" s¹ znacznie bardziej popularne od form "dostaæ e-mail/SMS".
467 Nastêpuje zapo¿yczanie du¿ej ilo
\9cci wyrazów angielskich, a jednocze
\9cnie zanika wiele dawnych zapo¿yczeñ, g³ównie francuskich i rosyjskich. Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapo¿yczeñ z francuskiej na angielsk¹, np. image wymawia siê wspó³cze
\9cnie raczej imid¿ ni¿ ima¿.
472 W zwi¹zku z zapo¿yczeniami s³ów z jêzyka angielskiego o odmiennej fonetyce rozpowszechniaj¹ siê rzadko dotychczas spotykane po³¹czenia g³osek np. po g³oskach zêbowych t, d, s, z, r pojawia siê i (did¿ej, tir, ring).
475 Zmiany w postrzeganiu wulgaryzmów
477 W ostatnich latach wiele s³ów przesz³o z jêzyka wulgarnego do zwyk³ego jêzyka potocznego. Przyk³adem mo¿e byæ np. przymiotnik "zajebisty". Wiele innych wyrazów, które pozosta³y wulgaryzmami ograniczy³o swoj¹ si³ê, np. wyraz "kurwa" jest czêsto u¿ywany w sytuacjach w których jeszcze nie tak dawno temu by³by uwa¿any za nie do pomy
\9clenia. Z drugiej strony, w ramach politycznej poprawno
\9cci, pewne s³owa uwa¿a siê za bardziej obra
\9fliwe ni¿ kiedy
\9c. Np. s³owa "peda³" wspó³cze
\9cnie u¿ywaæ nie wypada (oprócz w znaczeniu czê
\9cci roweru), zast¹pi³ je angielski "gej" lub "homoseksualista".
482 Zobacz w Wiki
\9fród³ach tablicê czêsto
\9cci wystêpowania liter w jêzyku polskim
484 Zobacz w Wikicytatach kolekcjê cytatów zwi¹zanych z jêzykiem polskim
486 * Zasady pisowni polskiej
487 * Rada Jêzyka Polskiego
489 * Powstanie i rozwój jêzyka polskiego
495 * ogólnopolskie forum jêzykoznawców - obszerna sekcja po
\9cwiêcona jêzykowi polskiemu (english, deutch, français)
496 * Jêzyk polski w liceum
497 * Kurs jêzyka polskiego (po angielsku)
498 * Gramatyka jêzyka polskiego